Όψεις μιας πόλης: Αιτωλικού αναγνώσεις.

ΤΟ ΑΙΤΩΛΙΚΟ, Η ΑΙΤΩΛΙΑ , ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ.
Γράμματα, τέχνη, μοναχισμός.



Το βιβλιογραφικό κέντρο του Αιτωλικού
Στα τέλη του 17ου αι., μετά τους πρώτους δύσκολους αιώνες της σκλαβιάς, αρχίζει να διαφαίνεται μια πνευματική κίνηση – διέξοδος από το σκοτάδι στο οποίο είχε βυθιστεί η χώρα και η περιοχή μας: “…την τε Παραχελωίτιδα και Αιτωλίαν και Ακαρνανίαν, τα γράμματα και η αρχαία παιδεία εύρον ικανούς λάτρεις και θεράποντας.”(Ματθ. Παρανίκας, «Σχεδίασμα», 1867).
Το Αιτωλικό, θα συμβάλλει από την αρχή στην πνευματική αφύπνιση της περιοχής.
Το 1640, ο Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός θα ιδρύσει την Σχολή του Αιτωλικού. Οι γραπτές μαρτυρίες που διασώθηκαν σε κώδικες και χειρόγραφα των μονών του
Αγίου Όρους, δείχνουν το λαμπρό ιστορικό παρελθόν της σχολής. Γράφει σχετικά Ο Κ.Σ. Κώνστας: “ξεφυλλίζοντας κάποτε τη μοναδική και μνημειώδη δίτομη έκδοση «κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων»(τομ.Α’-Β’ εν Κανταβριγία 1895-1900),του καθηγητού Σπυρ. Λάμπρου, με συγκίνηση όχι άμοιρη κάποιας τοπικής υπηρηφάνειας , σταματούσαμε κάθε τόσο μπρος σε δυτικορουμελιώτικες εκεί μέσα πληροφορίες, που ζωντάνευαν άλλες ονόματα σχολείων της, άλλες βιβλιογράφων της και άλλες βιβλιογραφικών της κέντρων από τόπους της, που η μετέπειτα μελαγχολική τους μοίρα τους έχει καταντήσει πια άσημους και ξεχασμένους!”
To βιβλιογραφικό κέντρο της Σχολής του Αιτωλικού, κατέχει στα τέλη του 17ου αι
εξέχουσα θέση στη δυτική Ελλάδα. Στον κατάλογο των αγιορειτικών βιβλιοθηκών που συνέταξε το 1895-1900, ο Σπυρ. Λάμπρος, διαβάζουμε τα εξής:
1.Τομ. Β’, σελ.338, αρθμ. 5732: “Έκθεσις συνοπτική… εκδοθείσα παρά του λογιωτάτου και σοφωτάτου Θεοδοσίου του Κορυδαλλέως, πρώην μητροπολίτου Ναυπάκτου και Άρτης…τέλος 1697, Μάρτιος, εις το Ανατολικόν”
2.Τομ. Β’, σελ.339, αρθμ.5738: “Αναστασίου ιερομονάχου του Γορδίου, τέχνης ρητορικής εισαγωγική διδασκαλία…1698, , Ποσειδιώνος, εν τω Ανατολικόν.”
3.Τομ. Β’, σελ.416, αρθμ.6200: “Βίοι των φιλοσόφων…μεταφρασθέντες εις κοινήν διάλεκτον παρά Αναστασίου ιερομονάχου Γορδίου του εξ’ Αγράφων και προτεθέντες εις κοινήν ωφέλειαν των φιλολόγων…Δεκεμβρίου...
εις το Ανατολικόν της Αιτωλίας.”
Τέλος, δύο χειρόγραφα από τα πιο γνωστά έργα του Ευγ. Γιαννούλη, βρίσκονται στο Άγιον Όρος: “Εξηγήσεις εις τους δύο κανόνας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου”(κώδ.203,ΙΜ. Ιβήρων), και “Ομιλία περί προσευχής”(κώδ.230 ΙΜ. Διονυσίου). Επίσης, δύο λόγοι του, “περί της αγίας προσκομιδής”, γράφτηκαν κατά παραγγελία των μοναχών του Όρους.

Η τέχνη, σχέσεις και επιδράσεις.
Kατά την επίσκεψη μου στο Άγιο Όρος, στη μονή Διονυσίου, συνομιλώντας με τον αγιογράφο - μοναχό Νικόλαο και αναφερόμενος ότι κατάγομαι από την Αιτωλία, μου φανέρωσε το θαυμασμό του για το πλήθος και την ποιότητα των βυζαντινών μνημείων της περιοχής μας. Στάθηκε ιδιαίτερα στις σημαντικές βραχογραφίες του Κρεμαστού, και στο μοναστήρι της Μυρτιάς με τα έργα του Ξένου Διγενή ,δείχνοντάς μου μέσα από το βιβλίο του καθηγητή Παλιούρα, ένα έξοχο πορτραίτο του αγ. Νικολάου που αγιογραφούσε εκείνη τη στιγμή. Ο Ξένος Διγενής, δημιούργησε στην Μυρτιά, ένα έξοχο αγιογραφικό σύνολο ανάμεσα στην παλαιολόγεια-μακεδονική σχολή και στην ασκητική Κρητική Τέχνη.
Το κυρίως καθολικό της Μυρτιάς επίσης, διασώζει το έργο του Φράγκου Κατελάνου, του ιδίου που φιλοτέχνησε τις τοιχογραφίες στο παρεκκλήσιο του αγ. Νικολάου στη μονή της Μεγίστης Λαύρας. Αλλά το μνημείο του οποίου ο ζωγραφικός διάκοσμος μπορεί να συγκριθεί άμεσα με το Άγιο Όρος, είναι οι Ταξιάρχες της Γουριάς. Πραγματικά οι αγιογραφίες των Ταξιαρχών μπορούν να συγκριθούν μόνο με τα έργα του Θεοφάνη στα καθολικά δύο αγιορείτικων μονών: της Μεγίστης Λαύρας και του Σταυρονικήτα. Ο καθ. Παλιούρας σημειώνει για την περιοχή: “…παρουσιάζεται το φαινόμενο να συναντάμε έργα υψηλής στάθμης σε απόμερες περιοχές, όπως π.χ. στο μοναστήρι της Φωτμούς, στους Ταξιάρχες της Γουριάς …που μπορούν να συγκριθούν ποιοτικά με οποιοδήποτε μνημείο των Μετεώρων ή του Αγίου Όρους που τοιχογραφήθηκε την ίδια εποχή.”
Στο μοναστήρι της Παλαιοκαρυάς ο μοναχός Ιωνάς, από την σκήτη των Καυσοκαλυβίων του Όρους, εμφανίζεται ως δωρητής της εικόνος του Χριστού(1741), η οποία φέρει σχετική επιγραφή. H εικόνα αυτή, στάλθηκε από το Άγιον Όρος κατόπιν παραγγελίας της μοναχής Πελαγίας, ώστε να περιέρχεται τα αιτωλικά χωριά για προσκυνηματικούς και οικονομικούς λόγους. Ο Ιωνάς είχε επίσης προσφέρει στη μονή, ένα χρόνο πριν το1740, άλλη μια εικόνα που παριστάνει την Παναγία ως «Κυρία των Αγγέλων», ενώ μια τρίτη εικόνα του1805, στον ίδιο τύπο της Παναγίας φυλάσσεται στη μονή με επιγραφή που φανερώνει την προέλευσή της από τη ρωσική μονή του Όρους.
Στο τέμπλο του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αιτωλικού, ευρίσκεται η εικόνα της Παναγίας πού φέρει την προσωνυμία «Φοβερά Προστασία». Στον ίδιο τύπο και την ίδια προσωνυμία φέρει η εφέστια εικόνα τη μονής Κουτλουμουσίου.
Τέλος, στο αρχονταρίκι της μονής Παντοκράτορος, ευρίσκεται μια ελαιογραφία με την άποψη της μονής , έργο του σημαντικού ιμπρεσιονιστή ζωγράφου και συμπατριώτη μας Δήμου Μπραέσα. Αξιοσημείωτο επίσης είναι το γεγονός ότι η κυρά Βασιλική του Αλή Πασά (θα ζήσει τα τελευταία της χρόνια στο Αιτωλικό όπου και ο τάφος της),θα προσφέρει το 1819 χρήματα, με τα οποία ο ηγούμενος Χρύσανθος της μονής Εσφιγμένου θα ανακαινίσει το μοναστήρι.
Ο μοναχισμός.
Ο επιφανέστερος Αιτωλός που μόνασε στο Άγιον Όρος ήταν ο άγ. Κοσμάς. Θα ησυχάσει για πολλά χρόνια στη μονή Φιλοθέου, η οποία τιμά τον άγιο, πανηγυρίζοντας δύο φορές τον χρόνο, στην εορτή του και του Ευαγγελισμού. Ο Πατροκοσμάς θα μείνη στο Όρος 17 χρόνια και θα σπουδάσει στην Αθωνιάδα, αποφοιτώντας το 1759. Στον Άθω, θα βρεθεί σε νεαρή ηλικία ο ιδρυτής της σχολής του Αιτωλικού Ευγ Γιαννούλης ο Αιτωλός. Το 1618, με τον πνευματικό του γέροντα Αρσένιο θα επισκεφθούν το Όρος, όπου στη μονή Ξηροποτάμου, κοντά στον λόγιο επίσκοπο Χαραλάμπη, θα διδαχθεί αρχαία ελληνικά και επική ποίηση.
Από τη γειτονική μας Κατοχή κατάγονταν ο ιερομόναχος Ιωακείμ ο Μακρυγένης, ο οποίος θα μονάσει στη μονή Γρηγορίου, ως σκευοφύλαξ (1740). Σήμερα θεωρείται ο τρίτος κτίτορας της μονής, αφού το έτος 1783 θα την ανακαινίσει εξ’ ολοκλήρου.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του αγίου οσιομάρτυρος Ιακώβου(16ος αι). Ήταν αρχικά μοναχός στη μονή Δοχειαρίου απ’ την οποία αποχωρεί ιδρύοντας την σκήτη Προδρόμου της μονής Ιβήρων. Αργότερα θα αποσυρθεί στην «έρημο» του Όρους όπου του έρχεται «λογισμός» να εξέλθει από τον Άθω και να μεταβεί στα μέρη της Αιτωλίας. Το αφυπνιστικό, πνευματικό του έργο, θα εξαγριώσει τους τούρκους και μετά από πολλες περιπέτειες θα μαρτυρήσει στην Ανδριανούπολη, το 1519. Το ιερό λειψανό του, φυλάσσεται στη μονή της αγ. Αναστασίας έξω από την Θεσαλονίκη.
Ο μοναχός παπά-Ιωννάς ο καυσοκαλυβίτης. Υπήρξε μαθητής του επιφανέστερου ασκητή των Καυσοκαλυβίων, του αγ. Ακακίου. Στο ναίδριο της Κοιμήσεως που ανήγειρε ο ίδιος το 1749,σώζεται επιγραφή η οποία αναφέρει ότι καταγόνταν από τα μέρη της Αιτωλίας. Τέλος, στη ίδια σκήτη μόνασε και ο λόγιος ιερομόναχος Ραφαήλ, ο οποίος είχε σημαντική διδακτική δράση στην περιοχή της Αιτωλίας.

Σήμερα, το Περιβόλι της Παναγίας γνωρίζει μέρες ακμής. Στα μοναστήρια και τις σκήτες του μονάζει μεγάλος αριθμός μοναχών, προερχόμενων αρκετών από τα μέρη μας: o ιερομόναχος Φιλόθεος εξ Αιτωλικού (Μ. Κουτλουμουσίου), ο αγιογράφος μοναχός Ευφρόσυνος εκ Μεσολογγιου, ( σκήτη αγ. Παντελεήμονος στο Κουτλουμούσι) ο γέρων Μεθόδιος εκ Μεσολογγίου, (σκήτη του Τιμίου Προδρόμου της μονής Ιβήρων)…
Είναι τιμή για την περιοχή μας αυτά τα ελάχιστα πλην ενδιαφέροντα σημεία προσέγγισης με το Άγιο Όρος. Ελπίζουμε στο μέλλον, μέσα από το φωτογραφικό και βιβλιογραφικό υλικό που διαθέτουμε να οργανωθεί μιαν έκθεση φέρνοντας κοντά σε όλους μας το μεγαλείο της Αθωνικής Πολιτείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Κ.Σ. ΚΩΝΣΤΑΣ, Δίπτυχο παιδείας του Γένους. Περιοδ. Στερεά Ελλας, Απρ.-Μάιος 1974
2.ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ, μητροπ. Παραμυθίας & Πάργας, Το Αιτωλικόν ή Ανατολικόν και η Σχολή αυτού από του ΙΖ’αι . ΔΙΕΕ, 1, 1928
3.ΠΑΛΙΟΥΡΑΣ ΑΘ. Βυζαντινή Αιτωλ/νία. Αρσινόη, Αθ. 1985
4.ΚΑΡΥΤΣΑΣ Γ. Β. Οι Αιτωλοί διδάσκαλοι. Αθ. 2002
5.ΛΑΜΠΡΟΥ ΣΠ. Γεωργίου του Αιτωλού Μύθοι και αποσπάσματα του Σπανέα, εξ αγιορειτικών κωδίκων, νυν το πρώτον εκδιδόμενα. ΔΙΕΕΕ, 5 (1896).

Μιχάλης Κότσαρης, 15-1-04
Στη φωτογραφία ένα παλιό χαρακτικό μου (ξυλογραφία) -με θέμα το Αιτωλικό σε ύφος βυζαντινής μινιατούρας.