Ένας ζωγραφικός πίνακας στο ναό της Παναγίας Αιτωλικού - Αισθητική και πρότυπα.

 

Λεπτομέρεια από την ελαιογραφία του Στ. Ψαθόπουλου.

 Προς το τέλος του 19ου αι. επικρατεί στην τέχνη της Αγιογραφίας, το ρωσικό Μπαρόκ και κίνηση των Ναζαρηνών ζωγράφων που ακολούθησαν την άφιξη του Όθωνα στην Ελλάδα. Ο ιταλικός Μανιερισμός μαζί με το Μπαρόκ και το Ροκοκό, έχουν ήδη επηρεάσει και διαμορφώσει στα Επτάνησα τα δικά τους εικονογραφικά πρότυπα. Ο εντυπωσιακός πίνακας του Στ. Ψαθόπουλου "Η εις τον Σταυρόν Καθήλωσις του Χριστού", δημιουργημένος το 1867 και ευρισκόμενος σήμερα αναρτημένος στο δεξιό κλίτος του ναού της Παναγίας, μεταφέρει στο θέμα και στην εικονογραφία, την ισχυρή επίδραση του Ιονίου και ανήκει στα λιγοστά δείγματά της που διασώθηκαν στην περιοχή μας.

Στους ναούς των αστικών κέντρων του Ιονίου, θα σημειωθούν από τον 17ο αι έωσ τον 18ο αι. κάποιες σημαντικές αλλαγές που σχετίζονται με τον εν λόγω πίνακα και το ναό της Παναγίας γενικότερα. Αρχικά η παραδοσιακή τοιχογραφία θα περιοριστεί ενώ η αυστηρή κατανομή των αγιογραφικών παραστάσεων διασπάται για να κυριαρχήσουν οι μεγάλες αυτόνομες ζωγραφικές συνθέσεις (ελαιογραφίες), πάνω σε τελαρωμένους μουσαμάδες ή ξύλινα ταμπλώ, τα οποία αναρτούνταν στους τοίχους. Αυτός ο δανεισμός δυτικών στοιχείων θα ενταθεί και θα φτάσει έως τον πλήρη εξιταλισμό. Η τεχνική της αυγοτέμπερας (το αυγό στο ρόλο του συνδετικού μέσου στις χρωματικές σκόνες) αντικαθιστάται από την ελαιογραφία και τα χρώματα θα δουλεύονται πλέον "στο νατουράλε", ενώ τα ενδύματα θα έχουν "εύμορφον τρόπον εις τας δίπλας". Τα αυστηρά γήινα χρώματα υποχωρούν μπροστά στη λαμπρότητα των γαλάζιων των πορφυρών και των κίτρινων. Η πνευματικότητα και το υπερβατικό της Βυζαντινής Ζωγραφικής ξεχνιέται. Αν και η Εκκλησία μένει πιστή στο ορθόδοξο δόγμα, η τέχνη της θα ακολουθήσει την εκοσμίκευση (Seculavismus).

O πίνακας του Ψαθόπουλου, διαθέτοντας όλα αυτά τα στοιχεία εντάσονταν αρμονικά στον χώρο του παλαιού ναού, με τη ζωγραφισμένη οροφή - την "Ουρανία", όπως την αποκαλούσαν στα Επτάνησα - έργο του Ζωγράφου και λογοτέχνη Δημ. Χατζηασλάνη ή γνωστότερου ως Βυζάντιου, συγγραφέα της "Βαβυλωνίας". Κεντρική παράσταση ήταν ο "ένθρονος Παντοκράτωρ", περιβαλλόμενος από τους Ευαγγελιστές και τους Προφήτες μέσα σε νέφη αναγεννησιακής τεχνοτροπίας. Εντυπωσιακή ήταν και η παράσταση της Παναγίας ως "Κυρίας των Αγγέλων" και "Οδηγού των Αποστόλων" (βλ. φωτό),

Τοιχογραφία από την οροφή του παλαιού ναού της Παναγίας Αιτωλικού.

θέματα και τα δύο δυτικής επιρροής. Εξαίρεση αποτελούσε το εξαιρετικής τέχνης τέμπλο - έργο ηπειρωτικής παράδοσης - όπως ακριβώς συνέβαινε και στα Επτάνησα όπου στην τέχνη του "ιντάγιο" (ξυλογλυπτική), η γειτονική Ήπειρος επέβαλλε τα σταθερά βυζαντινά πρότυπα. Στα επτανησιακά τέμπλα πάντως, βρήκε εφαρμογή μια σημαντική καινοτομία με εισηγητή τον Εμμανουήλ Τζάνε, ο οποίος ζωγράφισε το 1654 τις θύρες του τέμπλου του ναού των αγ. Σωσιπάτρου και Ιάσωνα στην Κέρκυρα: στο χαμηλό βημόθυρο της Ωραίας Πύλης θα προστεθεί ψηλη μονόφυλλη ζωγραφισμένη θύρα με πιο διαδεδομένη παράσταση αυτήν του "Ίδε ο Άνθρωπος", την οπόια συναντούμε και στο δικό μας ναό (βλ. φωτο).

Η Ωραία Πύλη του τέμπλου του Ναού της Παναγίας Αιτωλικού.

Η εντυπωσιακή λοιπόν σύνθεση του Ψαθόπουλου, παριστάνει έναν εύρωστο Ιησού καθηλωμένο στο Σταυρό, ο οποίος περιβάλλεται από την Παναγία, τους δεσμώτες του και το πλήθος στρατιωτών και λαικών, με φόντο έναν βαρύ και συννεφιασμένο ουρανό. Το διαγώνιο μοτίβο του Σταυρού, οι στομφώδεις τονικότητες των χρωμάτων και οι στιβαρές μορφές των στρατιωτών γεμίζουν ασφυκτικά τον χώρο εντείνοντας την δραματική ατμόσφαιρα.

Το θέμα του πίνακα αντιγράφει όπως είπαμε , δυτικά πρότυπα που κι αυτά με τη σειρά τους αντιγράφουν - διασκευάζοντάς το - ένα παλιό βυζαντινό πρότυπο, αυτό της "Ανάβασης επί του Σταυρού". Ο Φώτης Κόντογλου, μη δεχόμενος το δυτικό τρόπο ιστόρησης, λέει πως η "εις τον Σταυρόν Καθήλωσις" είναι γραμμένη αντί της αρχαίας υποθέσεως της "Αναβάσεως" και αποκαλεί τη δυτική εκδοχή ως "ιταλικήν ζωγραφίαν" όπου "στρατιώται και λαός πολύς...χάσκοντες, καταγελώντες Αυτόν".

Ίδιο ή παρόμοιο θέμα με τον πίνακα της Παναγίας Αιτωλικού, μεταφέρουν ελάχιστες εικόνες που έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας. Η σημαντικότερη εικόνα που διασώζει την ολοκληρωμένη μορφή, είναι έργο του Αλεξάνδρου Γρυπάρη (1665-1717), η οπόια χρονολογείται το 1704 και βρίσκεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Άλλες δύο εικόνες , έργα του Θεόδωρου Πουλάκη (Συλλογή Σταθάτου-Μουσείο Μπενάκη) και μία της Συλλογής Λοβέρδου του 1300 πλησιάζουν περισσότερο τον πίνακ του Ψαθόπουλου. Η ύπαρξη τέλος πολλών απεικονίσεων στη Δυτική Τέχνη, από αρκετούς ζωγράφους και χαράκτες, δείχνει την απήχηση και την ευρύτητα της καλλιτεχνικής απήχησης του συγκεκριμένου θέματος.

Mιχ. Κότσαρης.

Βιβλιογραφία

Π. Βοκοτόπουλος, Ο περίπλους των Εικόνων. ΜΙΕΤ, Αθ. 1990.

Φ. Κόντογλου, Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας. Αστήρ, τ. α', Αθ. 1993

Κ. Ταμπάκης, Λεύκωμα ανεγέρσεως Ι,Ν, Κοιμήσεως Θεοτόκου Αιτωλικού. Αιτ. 1990.