Όψεις μιας πόλης, ιστορημένος χρόνος.

Ταχυδρομικό Δελτάριο με την άποψη της πόλης στις αρχές του 1900. Με το Β.Δ. της 27ης Νοεμβρίου του 1840, εγκρίνεται η ίδρυση του Δήμου Αιτωλικού, λίγα μόλις χρόνια από την απελευθέρωση της Χώρας.
Σε μια σπάνια έκδοση του 1901 όπου γίνεται καταγραφή των δήμων και κοινοτήτων της Ελλάδας αντλούμε αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία για το Αιτωλικό.
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η αναφορά των αποστάσεων (σημ. πεζοπορία) μεταξύ των οικιστικών συνόλων του Δήμου: Αιτωλικό - Μεσολόγγι 2 ώρες, Αιτ.-Αγ. Παρασκευή 1 ώρα, Αιτ. - Αστροβίτσα 45 λεπτά, Αιτ. - Μούσουρα 2.45, Αιτ. - Συβίστα 3 ώρες κτλ.
Οι κάτοικοι εντός του νησιού ανέρχονταν τότε στους 122. Το Αιτωλικό ήταν έδρα Ειρηνοδικείου Β' τάξης, Αστυνομικού τμήματος που επέβλεπε και τον γειτονικό Δήμο Ωλενείας, Ταχυδρομείο και Τηλεγραφείο, Υποτελωνείο, Ελληνικόν Σχολείον και Καπνοκοπτήριον.
Σε κάποιο σημείο, ο συγγραφέας αναφερόμενος στην ιστορία της πόλης απορεί: "άγνωστον είναι διά τίνα λόγον το Ανατολικόν το τόσον ένδοξον ιστορίαν κατά τον ιερόν αγώνα αποκτήσαν ωνομάσθη Αιτωλικόν".
Ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή για την περιοχή μας όπως καταγράφονταν στις αρχές του 1900: "Προς Α της κωμοπόλεως μετά τον ελαιώνα υπέρκειται σειρά του Αρακύνθου, αρχόμενη από του Ευήνου ποτ. ην καλούσι Μάραθον, εξ ου σχηματίζονται δύο χείμαροι χυνόμενοι εις την λιμνοθάλασσαν Αιτωλικού. Προς Δ. αυτού υπάρχουν σποραδικώς λόφοι ελαιόφυτοι, εξ ών εξορύσσεται γύψος πρώτης ποιότητος. Εις το αρτικόν δε μέρος του Αρακύνθου σχηματίζεται κλεισσώρεια μήκους 5 χιλιομ. έχουσα αμφοτέρωθεν υψηλάς και σχεδόν καθέτους πλευράς καταλήγει δε εις την λίμνην Λυσιμάχειαν, εξ' ης διέρχεται η δημοσία οδός Μεσολογγίου-Αγρινίου και εν τη εισόδω και προς το αριστερόν μέρος υπάρχει η Μονή της Ζωοδόχου Πηγής πανηγυρίζουσα την προηγουμένην της Διαικαινησίμου. Εντω μέσω των υπωρειών του Μαράθου μισήν ώραν από του Αιτωλικού υπάρχει το Κεφαλόβρυσον, εξ ου υδρεύεται η πόλις, σχηματίζει δ' αύλακα δύο οργυιών και χύνεται εις την θάλασσαν. Α και Δ εις απόστασιν ώρας από της κωμοπόλεως υπάρχουν βαλτώδη μέρη μεγάλων εκτάσεων και εν τω μέσω αύλαξ τριών οργυιών πλάτους".

Από το "ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΩΡΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ", υπό του Ιωάννη Εμμ. Νουχάκη, έκδοσις Σπ. Κουσουλίνος (τυπογραφείον παρα τω τον ναόν των Αγ. Θεοδώρων), Αθήναι - 1901.